علت ریشه‌ای!
نویسنده در زندان مُرد. علت: بیماری زمینه‌ای.
زلزله تمام شهر را ویران کرد، علت: قدرت ریشتر بالا.
هزاران نفر بر اثر کرونا جان باختند. علت: رعایت نکردن پروتکل‌های بهداشتی.
موشک به هواپیمای مسافربری خودی زد. علت: خطای سهوی.
زاینده‌رود خشکید. علت، کاهش بارش باران.
سیل به شیراز زد. علت: طغیان مسیل.
تورم و رشد اقتصادی منفی است. علت: تحریم آمریکا.
—–
در تمامی موارد فوق، علت وقوع مشکل قیدشده که در جای خود، ظاهراً درست هم هست؛ اما این‌ها علت ریشه‌ای یا Root Cause نیستند. علت ریشه‌ای یک دلیل سرچشمه‌ای است که خود به‌طور زنجیروار سبب پدید آوردن علل دیگر نیز می‌شود. این اصطلاح به اولین، اساسی‌ترین و عمیق‌ترین علت یک رفتار معین اشاره می‌کند. «علت ریشه‌ای» یک علت (عامل مضر) است که «ریشه» یا باعث وقوع مشکل است منظور از ریشه یعنی عمیق، اساسی، بنیادی، زمینه‌ای، اولیه یا مانند آن) است. در مثال‌های فوق که جامعه‌ی ما را هرروز درگیر خودکرده، چندین علل برآمده از علت اصلی را مرتب در بوق و کرنا می‌کنند تا اذهان عمومی را از اصل موضوع (علت اصلی) غافل کنند. درحالی‌که علت تراشی بجای علت ریشه‌ای، وخامت مشکلات را شدیدتر و غیرقابل‌کنترل می‌کند و رهاوردی ندارد جز سلب اعتماد مردم. زیرا بهانه آوردن، توجیه اشتباه است که خود اشتباه دیگری است.
×××
علت ریشه‌ای را باید واکاوی کرد؛ یعنی در نتیجه‌ی تجزیه‌وتحلیل یک مشکل است که می‌توان علت ریشه‌ای وقوع آن را کشف کرد. این یعنی باید فرایندی که سبب شکست می‌شود را شناسایی نمود که اصطلاحاً به آن فرایند MIN و یا Meaning a process that is Missing, Incomplete or Not follow می‌گوید (به معنی فرآیندی که ازدست‌رفته، ناقص یا دنبال نشده است). مثلاً: پروژه‌ها ممکن است به علت انتظارات غیرواقعی شکست بخورند. اما مالک پروژه می‌تواند عللی نظیر: سهل‌انگاری مجری پروژه، کمبود مالی، نبود تجهیزات و… را عنوان کند و از مطرح کردن علت اصلی خودداری کند.
×××
شناسایی و درک علت ریشه‌ای مشکل و پنهان‌سازی آن و اذعان به علل دیگر، کاملاً رویکردی عامدانه، عوام‌فریبانه و البته جاه‌طلبانه است. به عبارتی شخص برای رهایی از دلیل اصلی مشکل، فرافکنی می‌کند و قصد دارند تا با دلیل‌تراشی(بهانه‌جویی)، علت ریشه‌ای مشکل را نادیده و یا عادی جلوه دهد. درحالی‌که تمام علل دیگری که از آن نام می‌برد نیز برآمده از همان علت ریشه‌ای است. در تمرینات ITIL و در مدیریت مشکل، شناسایی علت ریشه‌ای بسیار مهم است. که برای یافتن علت ریشه‌ای باید آن را تجزیه‌وتحلیل کرد ازاین‌رو در علم مهندسی برای حل مسئله بر اساس تحلیل علت ریشه‌ای مطرح‌شده که از آن RCA یا Root cause analysis یاد می‌کنند که روشی برای شناسایی علل ریشه‌ای خطاها یا مشکلات است که به‌طور گسترده در عملیات فناوری اطلاعات ، مخابرات ، کنترل فرآیندهای صنعتی ، تجزیه‌وتحلیل حوادث (به‌عنوان‌مثال، در حمل‌ونقل هوایی ، حمل‌ونقل ریلی ، یا نیروگاه‌های هسته‌ای )، پزشکی (برای تشخیص پزشکی )، صنعت مراقبت‌های بهداشتی و غیره کاربرد دارد.
RCA را می‌توان به چهار مرحله تجزیه کرد:
- مشکل را به‌وضوح شناسایی و توصیف کنید.
- یک جدول زمانی از وضعیت عادی تا زمان بروز مشکل تعیین کنید.
- بین علت اصلی و سایر عوامل علّی تمایز قائل شوید (مثلاً با استفاده از همبستگی رویداد ).
- یک نمودار علّی بین علت اصلی و مشکل ایجاد کنید.
یافتن و عنوان کردن علت ریشه‌ای به‌خودی خود باعث حل مسئله نمی‌شود. بلکه دیدی بهتر می‌دهد تا زمان و انرژی را صرف کارها و علل بیهوده نکنیم. اگر نگاه‌‌ها دقیق‌تر باشد و بر اساس این مفاهیم کلیدی پیش برویم اگر حتی قادر به حل مشکل نباشیم، اعتماد را باصداقت می‌توانیم به دست بیاوریم!